امکان مرمت بنای عزیزا... اف حتی به صورت موقت وجود نداشت | در مرمت بنا راه را اشتباه رفته‌اند
سرپرست معاونت اداره میراث‌فرهنگی در پاسخ به شهرآرا، از مراحل مرمت سرای عزیزا... اف و شبهه‌ها درباره تخریب بخشی از این بنا می‌گوید.
طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ اواخر تیرماه امسال در فضای مجازی، تصاویری از سرای عزیزا... اف مشهد منتشر شد که واکنش‌هایی را درپی داشت و سؤال‌هایی را برای تاریخ‌دوستان شهر درباره روند اصولی مرمت این بنا مطرح کرد. در ادامه نیز فیلم کارگری که با تیشه، دیوار طبقه بالای سرا را خراب می‌کند، اعتراض‌هایی را رقم زد و سبب شد صفحه تاریخ‌وهویت روزنامه شهرآرا، یکم مرداد در گزارشی مفصل از این اتفاق بگوید، سؤال‌های مطرح‌شده درباره مراحل مرمت این بنا را -که از چندی قبل آغاز شده بود- پیش بکشد و از مسئولان مرتبط بخواهد به حواشی مربوط‌به «تخریب سرای عزیزا... اف»، پاسخ دهند.
احسان زهره‌وندی، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌رضوی، اواخر هفته گذشته در یک گفت‌وگوی اختصاصی با حضور خبرنگار روزنامه شهرآرا و خبرنگاران شهرآراآنلاین، به تمام این سؤالات پاسخ داد که شرح آن چنین است.
چگونگی مراحل مرمت سرای عزیزا... اف
در گزارشی که یکم مرداد در همین صفحه منتشر شد، نوشتیم که سرای عزیزا... اف با قدمتی نودوشش‌ساله، یکی از معدود سرا‌های تجاری فعال در مشهد است که سال ۱۳۹۷، موضوع مرمت آن در دستورکار قرار می‌گیرد و در ادامه نیز برپایه اخبار منتشرشده، گویا بودجه این مهم تأمین می‌شود، اما ایجاد وقفه‌هایی در روند کار، هربار تصویب طرح مرمتی آن را با چالش‌هایی روبه‌رو می‌کند، با این همه در تمام این سال‌ها، فرسودگی بنا و همچنین نشست و انحراف ساختمان آن از سمت حیاط کوچک (واقع در ضلع شرقی)، مهم‌ترین معضلاتی بوده است که همچنان درباره بنا مطرح می‌شود.
حتی امکان مرمت، به‌صورت موقت را نداشت
نخستین موضوعی که دوستداران تاریخ و هویت مشهد در گزارش قبلی مطرح کرده بودند، مربوط‌به واچینی آجرها (۱) بود؛ گمانه‌ای که دیدن تصاویر منتشرشده ایجاد می‌کرد، این بود که پیمانکاران طرح مرمت، با هدف استحکام‌بخشی بنا و ایجاد راستای قائم برای بخش منحرف‌شده در سمت حیاط، تصمیم به واچینی تراز سوم بنا گرفته‌اند، اما در یک فرایند عجولانه و مغایر با استاندارد مرمت بنا‌های تاریخی، به‌جای واچینی آجر‌های سازه در سقف و نما، دست به تخریب کامل این بخش از بنای بااهمیت عزیزا... اف زده‌اند که پاسخ سرپرست معاونت میراث به آن چنین است:
ابتدا بگویم ما وقتی طرحی را برای مرمت بنایی در شورای فنی میراث (معمولا متشکل از دوازده نفر است) مصوب می‌کنیم، یعنی نظر همه افرادی را که می‌توانسته‌اند در آن پروژه صاحب‌نظر باشند، گرفته‌ایم و این به آن معناست که هیچ مسئولی در هر جایگاهی، اجازه دخل‌وتصرف در یک بنا یا اثر تاریخی را بدون دریافت مجوز‌های لازم ندارد.
بر همین اساس، ما در طرح مصوب‌شده میراث‌فرهنگی (در بهار ۱۴۰۲) سرای عزیزا... اف را به سه قسمت a (بخش جنوبی)، B (بخش میانی سازه) و c (بخش شمالی) تقسیم کردیم و قرار شد در دو بخش نخست، مرمت‌های لازم را انجام دهیم و شرح تمام خدماتی نیز که برای این دو بخش درنظر گرفته‌ایم، با همین روش نوشته شده است، اما در بخش سوم (c) رویکرد متفاوت است؛ زیرا این قسمت دارای بیشترین آسیب بود، موقعیت بحرانی داشت و به‌لحاظ سازه، خطرناک و ناایمن خوانده می‌شد؛ آن‌چنان که حتی امکان مرمت، به‌صورت موقت را هم نداشت.
باتوجه‌به اینکه این قسمت به‌شدت از حالت تعادل، خارج و به قسمت بیرونی (داخل کوچه) منحرف شده بود، تنها کاری که می‌شد برایش انجام داد، این بود که ساختمان این بخش را برداریم و برای استحکام‌بخشی به آن، بار بنا را بر روی یک سازه فلزی با پی بتنی حمل کنیم، دوباره آن را بچینیم و با مصالح همگون (۲) بازسازی کنیم.
بخش (c) که به عنوان بخش آسیب‌دیده در سرای عزیزا...اُف معرفی شده است
حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد تزیینات بنا موجود است
استفاده از مصالح همگون به‌جای واچینی آجرها و کاشی‌های تزیینی خود بنا، همان نکته‌ای است که نقد‌هایی را به شیوه مرمت سرای عزیزا... اف وارد کرده بود؛ زیرا در تصاویر منتشرشده، این آجرها به شکل تلی از خاک بر روی کف بنا دیده می‌شد. احسان زهره‌وندی در این‌باره و مصالحی که قرار است در سازه سرای عزیزا... اف استفاده شود، می‌گوید:
استفاده دوباره از آجر‌های فرسوده‌ای که هیچ نشان یا ارزش برجسته‌ای ندارند، توجیه‌پذیر نیست، اما در قسمت بالای قوس در‌ها و پنجره‌ها تعدادی آجر مهری، سنگ زیر ستون و کاشی‌کاری آبی فیروزه‌ای وجود دارد که آن‌ها را جمع‌آوری کرده‌ایم تا همان‌ها را سر جایشان قرار دهیم و مستندات آن نیز موجود است. ناگفته نماند که این تزیینات هم تکمیل نیستند و بخشی دچار فرسودگی و ریزش شده‌اند و باید از نو ساخته شوند. غیر از این‌ها، باقی مصالح مثل آجرها، تیر‌های چوبی، پرواز‌ها و... پوسیده شده‌اند و قابل استفاده نیستند.
موضوع کلی درباره این قسمت بنا -که چگونگی مرمت آن رسانه‌ای شده- آن است که باید سازه این بخش، مجدد انجام شود و راه دیگری غیر این نداشتیم؛ زیرا میزان انحراف ایجادشده در این بخش، بیش از حدی است که بتوانیم آن را حفظ کنیم، با این‌همه هرآنچه از مصالح نخستین بنا قابل استفاده است، مستندسازی کردیم و اگر اشتباه نکنم، حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد این تزیینات موجود است و می‌شود دوباره آن‌ها را پیاده کرد.
باید درباره وضعیت بنا مطالعه می‌شد!
تأکید سرپرست معاونت سازمان فرهنگی به استفاده از مصالح همگون، درحالی است که دو سال قبل، آجرها و دیگر مصالح به‌کاررفته در سقف این ساختمان، با صرف بودجه‌ای، مرمت شده است؛ نکته‌ای که در گزارش قبل هم به آن اشاره کرده و پرسیده بودیم اگر قرار نبوده است از آجرها و مصالح نخستین در مرمت سازه سرای عزیزا... اف استفاده شود، پس چرا این اقدام صورت گرفته است؟ این مقام مسئول در پاسخ می‌گوید: این اتفاق افتاده است، اما با وجود آنکه در گذشته (سال ۱۳۹۸) و پیش از دوران مسئولیت من بوده است، بار مسئولیت آن را از دوش خودم برنمی‌دارم و می‌پذیرم که راه را اشتباه رفته‌اند. باید درباره وضعیت بنا مطالعه می‌شد، ولی به این نکته نیز واقفم که در همان سال، یک مطالعه اجمالی صورت گرفته و طرحی تصویب شده است، بی‌آنکه بودجه یا اعتباری به آن اختصاص داده شود، بنابراین پروژه به این دلیل برای مدتی رها می‌شود و دست‌اندرکاران، تنها به انجام یک کار مرمتی بسنده می‌کنند. (۳)
همین می‌شود که در سال ۱۴۰۱ وقتی مطالعات دقیق‌تری درباره وضعیت بنا انجام شد، دیگر آن مرمت، مورد قبول نبود و باید برای حفظ سازه همین روند فعلی را پی می‌گرفتیم. اکنون در این مرمت که با هدف حفظ بنا درحال انجام است، بودجه، محقق و طرح تصویب شده است و احتمالا تا سه یا چهار ماه آینده، موضوع استحکام‌بخشی بنا نهایی می‌شود.
بخش (c) که به عنوان بخش آسیب‌دیده در سرای عزیزا...اُف معرفی شده است
تحقق بودجه مرمت سرا در سال گذشته
اختصاص بودجه، موضوع دیگری است که البته در گزارش یکم مرداد به آن نیز اشاره شد؛ زیرا اسناد و اخبار منتشرشده از سال ۹۷ (سالی که طرح مرمت سرا در دستورکار قرار گرفت)، حکایت از تخصیص اعتباری ازسوی شهرداری دارد، اما آنچه زهره‌وندی در پاسخ می‌گوید، با نکاتی همراه است:
در بنا‌هایی که مالک خصوصی دارند، مثل سرای عزیزا... اف، طبق قانون باید مرمت به‌صورت مشارکتی (۵۰ درصد میراث، ۵۰ درصد مالک) انجام بگیرد، اما به‌علت وضعیت اضطراری بنا و تعهدی که داده بودیم (منظور سازمان میراث‌فرهنگی است) دیگر به موضوع مشارکت ورود نکردیم و خودمان کار را دست گرفتیم. پیش از این هم یک تفاهم‌نامه بین شهرداری و سازمان میراث برای تأمین اعتبار به امضا رسیده بود و یک بودجه ۲ میلیاردی از شهرداری منطقه ثامن تعیین شد که پروسه اداری بسیار طولانی داشت و تازه سال گذشته (۱۴۰۱) به سرانجام رسید.
در این‌سو، سازمان میراث‌فرهنگی نیز تلاش کرد و اعتباری (حدود ۲ میلیاردو ۲۰۰ میلیون تومان در سال ۱۴۰۲) برای این بنا درنظر گرفت که مبلغ ۵۰۰ میلیون تومان آن، صرف مطالعه و حق مشاوره شد تا این بنای تاریخی به بهترین شکل حفظ شود. در این طرح مطالعاتی، مشاورانی طرح‌هایشان را ارائه دادند که درنهایت آنچه در بالا گفتم (مرمت دو قسمت (a، b) و بازسازی قسمت بحرانی (قسمت c) در شورای فنی، مصوب و کل بنا نیز در مقیاس یک‌به‌یک مستندسازی شد.
یک دیوار عایق ایجاد می‌کنیم
وجود یک آب‌انبار قدیمی و سرایت نم‌زدگی آن به بنا، موضوع دیگری بود که ما درباره آن نوشته و خواستار تعیین‌تکلیف آن ازسوی سازمان میراث‌فرهنگی بودیم. سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی در این‌باره نیز می‌گوید: در شمال‌شرقی سرا یک آب‌انبار وجود دارد، آن‌هم درست در قسمتی که ساختمان نشست کرده است که باتوجه‌به بودجه و امکاناتی که داریم، این موضوع را هم در استحکام‌بخشی سرای عزیزا... اف دیده‌ایم و قرار است بین دیوار باربر (دیوار مشترک بین آب‌انبار و سرا) یک دیوار عایق ایجاد کنیم تا اثر وجود آب‌انبار روی سازه خنثی شود؛ یعنی فقط دیوار حائل را ایجاد می‌کنیم تا روی بنا اثر منفی نگذارد، اما آب‌انبار را به همان شکلی که بوده است، فعلا در زیر بنا نگه می‌داریم و بیش از آن ورود نمی‌کنیم.
آسیب های پشت سرای عزیزا...افُ در قسمت آب انبار
توضیحات:
(۱). در واچینی، ابتدا از بنای تاریخی، نقشه‌برداری می‌کنند. سپس اجزای نما در نرم‌افزار ترسیم و هر آجر آن تک‌به‌تک علامت‌گذاری می‌شود. در ادامه نیز یک کد مشخص برای هرکدام از آجرها درنظر می‌گیرند و پیش از جداسازی، این شماره یا کد‌ها را با برچسب روی آن‌ها می‌چسبانند. پس از این مرحله، آجرها به شیوه تک‌به‌تک، جداسازی و به تفکیک چیده می‌شوند تا در چینش دوباره، آن‌ها را با همان ترتیب نخستین و اصیلش، بدون هیچ‌گونه تغییری در ساختمان یا نمای اصلی اجرا کنند.
(۲). استفاده از مصالح تازه در یک بنای تاریخی که مغایرتی با جنس، رنگ و نوع مصالح به‌کاررفته نخستین ندارد.
(۳). کارشناس میراث فرهنگی معتقد است در آن زمان، با توجه به اینکه هر لحظه امکان ریختن بنا وجود داشته، بخشی از بار سقف برداشته می‌شود تا از رانش دیوار جلوگیری شود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
